f. 1954 i Horg, forsker ved NTNU, Institutt for historie og klassiske fag. Hun har skrevet i Trøndelags historie om perioden 1850- 1920. Hun har også skrevet i BØGDA VÅR, årbok utgitt av Oppdal historielag, og hun har bl.a.skrevet bygdebøker for Ålen. Tlf. 73596449. E-post: aud.tretvik@hf.ntnu.no
Eli Stenboeng vart dømt til døden på bygdetinget i Oppdal i 1731. Forbrytelsen som ho hadde begått, var å føde et barn i hemmelighet og deretter ta livet av det. Nå i 1990-tallets Norge, med sjølbestemt abort, stor andel barn født utenfor ekteskap, skilsmisser og samboerskap, er det kan hende vanskelig å fatte at det gikk an å komme i et slikt uføre som Eli gjorde, og at ho måtte straffes på livet for det ho hadde gjort.
Tæring, eller tuberkulose, er ein alvorlig, smittsam sjukdom. Spreiingsmåten er dråpesmitte, der lungene vert angripne først. Tuberkelbasillen vart oppdaga i 1882.
Når ein skal studere og vurdere helseforhold, er det viktig å ha med seg at det er stor kontrast i sjukdomsoppfatninga mellom før og no. I 1800-åra hadde ein høgare terskel for smerte og plager enn i dag, og sjukdom og død var ein mykje meir naturlig del av tilværet enn no til dags.
Innafor gruppa sosiale og humanitære organisasjonar var det også visse som kan seiast å ha misjonerande føremål på linje med dei religiøse. Det gjeld særlig måtehalds- og fråhaldsforeiningar.
I den unge norske staten frå 1814 fekk opplæringsbehovet ein noko annen karakter enn det som var ambisjonen med allmugeskolen. No vart etter kvart også opplæring av barn og unge til samfunnsborgarar viktig.
Allmueskulen var ein skule for begge kjønn, latinskulen var berre for gutar. Borgarskulane tok inn både jenter og gutar, rett nok med ulike fagtilbod, men jenter frå borgarskapet hadde allereie frå slutten av 1700-talet hatt tilgang til meir utdanning enn berre allmueskulen.
Frå 1860 vert omgrepet lærarinne for første gong brukt i ein lovtekst, i den såkalla landsskulelova. Da fekk kvinnene tilgang som lærarinner i landsskulen, og det vart mulig for ei jente frå bygda å verte lærarinne og ikkje berre for dei frå dei øvre sosiale laga i byen.
Den første verdenskrig varte fra 1914 til 1918. Norge var nøytral gjennom hele krigen, men den internasjonale konflikten preget landet på ulike måter. Også i Trøndelag merket man krigen.
Dei aller fleste av seminaristane frå Klæbu kom til å arbeide i Trøndelag, og på bygdene der dei kom, fekk lærarane stor prestisje. Dei var av de få som hadde utdanning, og utdanninga hadde dessuten gjort at dei vart samfunnsbevisste.
Heilt fram til 1892 føregjekk lærarutdanninga i Trøndelag på Klæbu seminar. Da seminaret vart etablert i si tid, var det meint å vere mellombels i Klæbu, men det var etter nokre år fort meir permanent med bygningar og lærarpersonale.
Av stridsspørsmål som prega skulen på denne tida sto spørsmålet om opplæringsmål sentralt. Den munnlige språkopplæringa i skulen gjekk ut på å snakke bokmål. Allmugeskulelærarane tala som ei bok, ifølge Ole Vig. I undervisningsplanen for stiftsseminara frå 1869 var det rom for å snakke dialekt for studentane, og i 1878 kom det lovvedtak som understreka at det var ønskelig at undervisninga gjekk førse seg på barnas eige talespråk.
Utdanning var så mykje meir enn grunnskule, og det omgrepet som dekkjer det vidare feltet, er folkeopplysning. Både i namn og gang kom det til uttrykk kring 1850.Her har vi overgangar til presse- og publiseringsverksemd, organisasjonsliv og politikk. Men vi har også eit skuleslag som høver godt innafor omgrepet "folkeopplysning", nemlig folkehøgskulen.
Med moderniseringa som skaut fart, var det større trong enn tidligare til betre kunnskap. Både i høve til landbruk, industri og anlegg vart utdanningsbehovet meir påtrengande frå midten av hundreåret.
Behova meldte seg også for opplæring av dei som skullle byggje ut og drive samferdsla, den framveksande industrien og handelen. I Trondheim kom det til tekniske skular, maskinistskule og sjømannsskule, handelsskular og handarbeidsskule.
Debatten om høgare teknisk utdanning i Noreg hadde starta alt tidlig på 1800-talet, og det var mange utgreiingar og dragkampar før saka endelig vart vedtatt. I Sverige og Danmark hadde ein fått tekniske læreanstaltar allereie på 1820-talet. Ein hadde trong til teoretiske og praktiske ferdigheiter for konstruksjonsarbeid, og ein trong naturvitskaplig kunnskap.
I landbruket auka behovet for opplæring i takt med utviklinga i næringa og den auka internasjonale orienteringa. Landhusholdningsselskapa oppretta i 1830 i Nord- og Sør-Trøndelag hadde som ei av hovudoppgåvene sine å drive opplysningsverksemd blandt gardbrukarane i regionen og sørgje for å formidle ny kunnskap nedfelt i faglitteratur. Vidare skulle dei gi praktisk rettleiing i jordbruksspørsmål.
Samferdsel og organ for informasjon og kommunikasjon er faktorar som kan vere med å forklare den sterke organisasjonsveksten. Mobilitet fekk for alvor fart på seg med utbygging av rutegåande transport frå midten av hundreåret.
«Jeg bor nu i et meget stort Hotel, Royal kaldes det, 4 Etager høit. Jeg og Nils Melhus bor i samme Værelse, Semund Vik i et andet, Kvam og Fosnes i et 3die Vexelsen, Hektoen, Hjelmstad i et 4de, 5te og 6te, og saa gaar vi sammen og politiserer.» Dette skreiv stortingsmann John Reitan til sonen Anders i brev datert 29.01.1883.
Når ein var komen fram til midten av 1800-talet, kan ein konstatere at politikk vart driven på tre nivå her til lands: riksnivået, det regionale og det lokale. Politikken på riksplanet hadde fått ein demokratisk medverknad frå opprettinga av Stortinget i 1814, men det dryga fleire tiår før lokalpolitikken vart demokratisert.
Amtsformannskapa var samansett av ordførarane i kvar landkommune. I 1838 hadde Sør-Trøndelag 19 herad og Nord-Trøndelag hadde 16. Det som skjedde i tida fram til midten av 1920-talet, var ei veldig oppsplitting i kommunar.
Det var altså ikkje fullt samsvar mellom kven som var røysteføre og kven som vart sittande i det kommunale og amtskommunale leiarskapet. Røysteretten var dessutan svært avgrensa. Frå 1814 hadde alle menn over 25 år som enten åtte eller i minst fem år hadde leigd matrikulert jord, fått røysterett.
Ei viktig politisk sak med betyding for landsdelen vår, var lovgjevinga og oppbygginga av eit forvaltningsapparat innafor reindrifta. Reindrift vart drive i mange delar av regionen, på Fosen og i områda kring Trollheimen, men først og fremst i grensetraktene mot Sverige, heile vegen frå nord til sør og med utstrekning vidare sørover til Femunden.
Kommisjonen vart oppnemnt sommaren 1889, og skulle leggje fram konkrete forslag til reinbeiteområde. Hensikten var først og fremst å etablere fellesansvar for reineigarane. Men distriktsinndelinga skulle ikkje ha nokon innverknad på kva rettar samane hadde til reinbeite.
Den spente situasjonen i 1905 prega folket i regionen i stor grad og tilhøva til dei i grannelandet.
Trønderane fekk fleire samlingsmerke og tunge symbol mellom seg rundt 1900 som verka til større regionalt medvit, og som vart viktig for identitetsdanninga. Restaureringa av Nidarosdomen er det som står som det tyngste. Dette minnesmerket frå høgmellomalderen vart høgt prioritert nasjonalt gjennom løyvingane i Stortinget og fekk stor betyding for Trondheim og heile landsdelen.
Faktorar som verka til integrasjon innad i landsdelen, kunne også verke integrerande i den større samanhengen. Organisasjonserfaring vart viktig bakgrunn for politisk deltaking, og også på det politiske planet skjedde ei organisering som bidrog til å kople politikken på det lokale, regionale og sentrale planet saman.
I politikk og organisasjonsliv vart ein påverka av det som skjedde ute i verda. Februarrevolusjonen i 1848 fekk via thranittarane vide ringverknadar også her i Trøndelag, sjølv om bølgjene la seg etter forholdsvis kort tid.
Kva var dei amtskommunale spørsmåla til å byrje med? Dei første amtstinga hadde ikkje mange saker å drøfte. Første boka frå amtstinget i sørfylket er på berre ti sider, men arbeidsmengda auka ut gjennom hundreåret.
Trøndelag i rikspolitikken handlar om den rolla sentrale politikarar frå Trøndelag spela, og det handlar om saker i rikspolitikken som var viktige for landsdelen. Fleire av tingmennene frå Trøndelag sat svært lenge, som Sæter frå Oppdal og Peder Strand Rygh frå Verdalen.
Den tidligaste politiske rørsla her til lands var haugianarane frå kring 1800. Innafor denne rørsla fekk folk trening i møteverksemd og i å tale i forsamlingar, og haugekrinsar vart viktige miljø for bondepolitikk når det lei fram mot 1830-talet.
I 1911 byrjar jernbaneombygginga, og anleggsarbeidarane kom til å gi arbeidarrørsla der i distriktet viktige impulsar. Kvaal jernbanearbeiderforening vart stifta i 1912 som den første fagforeininga i desse bygdene, og ho sto tilslutta fagopposisjonen heilt frå starten i 1913.
Martin Tranmæl var fødd i Melhus i 1879. Han engasjerte seg tidlig politisk og kom til å verte ei sterk og drivande kraft i trøndersk og norsk arbeidarrørsle. Han var både pressemann og sentral tillitsvald i Det norske Arbeidarparti og i fagrørsla, og verka dessutan som lokalpolitikar og stortingsrepresentant. Han var vidgjeten som folketalar og agitator, men først og fremst var han organisasjonsmann. Han skapte og leidde fagopposisjonen av 1911.
Fagopposisjonen av 1911 var skapt og leidd av Martin Tranmæl. I 1913 vart organisasjonen landsomfattande under namnet Den norske fagopposisjon og hadde eit revolusjonært siktemål. Dei ville ta i bruk kraftigare kampmiddel enn streik, som boikott, sabotasje og obstruksjon. Fagopposisjonen fekk størst tilslutning i Trøndelag under Tranmæls leiing. I resten av landet var det særlig anleggsarbeidarane og rotlause industriarbeidarar på nye industristader med mye tilflytting som slutta seg til Fagopposisjonen. Dyrtid og jobbetid under første verdskrigen skjerpa klassemotsetnadane i landet og førte til auka oppslutning. Fagopposisjonen vann fleirtal i fleire forbund, i 1920 også i Landsorganisasjonen.
Trøndelag som landsdel gjennomgjekk, som andre delar av landet, ei modernisering frå midten av 1800-åra. Denne perioden, det seine 1800-talet og tidlige 1900-talet, kan med god grunn karakteriserast som ei urolig tid, slik karakteristikken også var frå mange i samtida.
Dei store strukturendringane i næringslivet innebar integrasjon i ein større samanheng enn berre det regionale og nasjonale. Arbeidsdelinga skjedde stadig meir på det internasjonale planet.
Den 10. april 1960 ble Ålen sogneselskap stiftet. Selskapets virksomhet var knyttet til Søndre Trondhjems Amts Landhusholdningsselskab. Dette selskapet hadde landbrukets fremme som sitt formål, og det var også formålet for de lokale sogneselskapene. I løpet av det første 10-året Ålen sogneselskap eksisterte, klarte det å bidra til en omfattende og positiv forandring i landbruket i bygda.
Silhuset eller silinga er det lokale namnet på små innretningar bygd for avkjøling av mjølk før separering eller levering til meieri. Eit mer høvelig navn kunne ha vore (av)kjølinga, men det vart brukt berre om avkjølingskummar utan takoverbygg. Særlig i setermarka var det behov for mjølkeavkjøling. Tidligare var dei fleste kyrne vårbære, dermed var mjølkeproduksjonen størst i sommerhalvåret når buskapen var på setra, og det også var varmast i vêret.
Frå 1845 til 1920 vart det mange fleire menneske i landsdelen. I denne perioden auka folketalet i Trøndelag med 100 000, frå 155 000 til 255 000, det vil seie ca. 65 prosent. Veksten var stor allereie i første halvdel av 1800-åra, og han akselererte.
Det mest treffande svaret på spørsmålet om kvifor folk flytta, er jakta på levebrød. På flytteattestane var arbeid oppgjeven som grunn i mange tilfelle. Nokre var beint fram nøydd til å søkje seg utkome andre stader. Andre sto friare og var kanskje også drivne av eventyrlyst.
Ikkje alle føydde seg like lett inn i dei gjeldande samfunnsstrukturane. Nokre levde tydelig meir på sida av storsamfunnet enn andre. På bygdene så vel som i byane kunne det frå tid til anna vere omstreifarar å sjå. Det var enten taterfølgjer eller andre som ikkje hadde fast bustad og levebrød.
Det landskapet ein kunne skode rundt seg i 1850, var vesensforskjellig frå det ein skulle få sjå nokre tiår seinare. På bygdene var landskapet ved midten av hundreåret i tillegg til terrengformer, vatn, vassdrag og vegetasjon, prega av driftsbygningar knytt til primærnæringane og våningshus i halvannan eller to etasjar i litt ulike lengder.
På slutten av 1800-talet kom det til ei rekkje landskapstrekk som ikkje fanst i den førindustrielle perioden. Det landskapet som utvikla seg på landsbygda i denne perioden, kan kallast den tidlige industrialismens jordbrukslandskap, eller det første hamskiftets jordbrukslandskap.
Jordbruket gjennomgjekk endringar som sette sitt preg på landskapet. Utskiftingar og produksjonsomlegging er viktige stikkord. Utskiftingane vart intensivert etter at loven av 1857 kom, og det føregjekk naturlig nok flest utskiftingar der teigblandinga hadde vore mest omfattande, det vil seie på kysten og i dei indre dal- og fjellbygdene.
Det som sette dei tydeligaste spora i landskapet, var endringane på sjølve gardstuna. Dei mest dramatiske forandringane kom der det hadde vore klyngetun som no vart utskifta. Ofte vart det bygd heilt nye hus. Driftsbygningane gjennomgjekk størst forandring. Hovudtrekk var ei utvikling frå mange til færre hus, og idealet vart den såkalla einskapbygningen.
Ein ny bygningstype som kjem utover landsbygda, er skulebygg. I løpet av 1860-åra vart det bygd skulehus i hopetal i dei trønderske bygdene så vel som elles i landet. Skulen skulle ligge slik at skulevegen vart kortast mulig for flest mulig, så han vart ofte liggande der det ikkje var busetjing frå før, midt mellom fleire grender. På grunn av lovendring og auka folketal blei det også reist fleire kyrkjebygg.
Jordbrukslandskapet var eit produksjonslandskap, men i denne perioden kan ein også ta til å nemne noko som fritidslandskap. Desse to landskapstypane kan gå inn i kvarandre, slik at det kan vere element av fritidslandskap innimellom i eit produksjonslandskap.
Trass i at ein får mange nye trekk spreidd utover i jordbrukslandskapet, og at ein til dels kan snakke om eit samferdselslandskap og eit fritidslandskap ute på bygdene, er det områda i byane og på dei nye tettstadene som opplever størst endringar i arealbruken.
Mykje folk var på flyttefot på 1800-talet. Nokre flytta berre lokalt, andre flytta innanfor regionen, og atter andre drog langt av lei. Ikkje alle flytta permanent, men var berre på sesongvise arbeidsvandringar eller dreiv langtidspendling.
Når ein kjem fram mot 1900, rekrutterer Trondheim ein enda større del av befolkninga si utafrå, men så var det da også ein by i sterk vekst. Tilhøvet for dei nordtrønderske byane derimot var omtrent som før, og landdistrikta omkring var viktigaste rekrutteringsområde for dei.
Naturlig befolkningsvekst og innanlands flytting var viktige faktorer, men det mest dramatiske på det demografiske området var trass alt den store utvandringa. I tida 1846-1930 sett under eitt drog over 80 000 menneske til oversjøiske område.
Kontakten i grensetraktene hadde vore stor til alle tider. Det var jemtar i Trøndelag og trønderar i Jemtland, om det var statsgrenser mellom regionene eller ikkje. To tredel av utlendingane i Trøndelag var svenskar, og ein stor del av dei var frå Jemtland og Härjedalen.
Dei årlig tilbakevendande marknadane hadde vore viktige treffpunkt. Dei nye vilkåra for handelen gjorde at dei gamle marknadsplassane meir eller mindre hadde utspela si rolle.